Piet Mondriaan en Bart van der Leck - De uitvinding van een nieuwe kunst

In 2017 is het honderd jaar geleden dat De Stijl is opgericht. Nederland viert dit met het feestjaar Mondriaan tot Dutch design. 100 jaar De Stijl. Met ’s werelds grootste Mondriaan-collectie - en tevens een van de grootste De Stijl-collecties - is het Gemeentemuseum het middelpunt van dit feestelijke jaar. Drie tentoonstellingen zetten de groep hemelbestormers op het erepodium dat zij verdienen. Op 11 februari trapt het museum af met een tentoonstelling over de ontstaansgeschiedenis van een nieuwe kunst die de wereld voorgoed heeft veranderd.


In de mode of de vormgeving van magazines. Op verpakkingen, in advertenties of in videoclips. De kleurencombinatie van rood, geel en blauw die De Stijl iconische status heeft gegeven, is nog steeds heel geliefd. Maar wie heeft deze kenmerkende signature style eigenlijk bedacht? Dit voorjaar ontrafelt het Gemeentemuseum Den Haag de geschiedenis van de radicaal nieuwe kunst van De Stijl. Centraal staat de vriendschap en wederzijdse beïnvloeding tussen de twee belangrijkste schilders van De Stijl: Piet Mondriaan en Bart van der Leck.


Ontmoeting en samenwerking
De twee ontmoeten elkaar in het Nederlandse dorpje Laren, tijdens de Eerste Wereldoorlog. Hier ontstaat een vriendschap die leidt tot het inhoudelijk fundament van De Stijl. Van der Leck is onder de indruk van Mondriaans zoektocht naar abstractie. Mondriaan op zijn beurt is erg gecharmeerd van Van der Lecks kleurgebruik.

Mondriaan en Van der Leck hebben uiteenlopende achtergronden. Van der Leck is vanaf zijn vijftiende werkzaam in verscheidene glasschilderateliers in en om Utrecht en gaat op zijn 23e studeren aan de Rijksschool voor Kunstnijverheid in Amsterdam. Mondriaan haalt eerst diploma’s als tekendocent en gaat daarna op zijn 20e naar de Rijksacademie voor de Kunst in Amsterdam. Hij ontwikkelt zich tot landschapsschilder, maar maakt in 1912 een radicaal nieuw begin met abstracte kunst in Parijs. Als Mondriaan in de zomer van 1914 op familiebezoek is in Nederland, breekt een week later de Eerste Wereldoorlog uit. Na een paar maanden in Domburg, vestigt Mondriaan zich in Laren. Van der Leck verhuist met zijn gezin in april 1916 naar Laren en vanaf dan komen de kunstenaars veel bij elkaar over de vloer. Ze herkennen hun eigen artistieke zoektocht in de ander. Beiden gebruiken ze geometrische vormen, vlakken en eenvoudige kleuren. Die beeldtaal staat voor hen gelijk aan een onverwoestbaar vooruitgangsgeloof.

Nieuwe kunst
Van der Leck en Mondriaan zijn er allebei van overtuigd dat er een nieuwe kunst voor een moderne wereld moet komen. Van der Leck bouwt voort op zijn ervaringen als glasschilder en zijn bewondering van de simpele vormgeving van Egyptische kunst. Mondriaan onderscheidt zich al gelijk met zijn landschappen, waar hij continu op zoek is naar een achterliggende essentie, die hij steeds verder abstraheert.

Mondriaan is direct geboeid door het kleurgebruik van Van der Leck. Voor van Van der Leck is Mondriaans zoektocht naar abstractie inspirerend. In navolging van Mondriaan begint Van der Leck zijn doeken ook ‘composities’ te noemen en durft hij de figuratie los te laten.


Abstractie en doorbeelding
In Parijs vindt Mondriaan de sleutel tot de abstractie in het kubisme. Tijdens zijn eerste jaren daar maakt hij voornamelijk kubistische bewerkingen van eerder gemaakt figuratief werk. Van der Leck legt een andere route af. Hij maakt gebruik van een methode die hij doorbeelding noemt. Beginnend bij een schets van een situatie uit de werkelijkheid, een persoon of een dier, brengt hij deze stap voor stap terug tot geometrische vormen. Zo komen beide kunstenaars onafhankelijk van elkaar tot een manier om abstracte kunst te maken.

Behalve overeenkomsten zijn er ook onenigheden. Al snel blijken Mondriaan en Van der Leck verschillende ideeën te hebben over het gebruik van de geometrische beeldtaal. Waar Van der Leck zijn composities van geometrische vormen zo open mogelijk wil houden, begint Mondriaan al snel de verschillende vormen door middel van lijnen aan elkaar te verbinden. In de zomer van 1919, als Mondriaan terugkeert naar Parijs, houdt het contact tussen de twee kunstenaars op.

Ondanks de korte duur was de samenwerking van onschatbare waarde voor de nieuwe kunstbeweging De Stijl, die in 1917 door Theo van Doesburg met het gelijknamige tijdschrift werd gelanceerd. De experimenten met abstractie en kleurgebruik van Mondriaan en Van der Leck vormen de aanzet tot De Stijl en de ontdekking van het nu wereldberoemde rood-geel-blauw.

2017: 100 jaar De Stijl
Nog niet eerder waren de onderlinge relatie en blijvende invloed van Mondriaan en Van der Leck onderwerp van een tentoonstelling. Met internationale bruiklenen, van onder meer MOMA en Guggenheim, is Piet Mondriaan en Bart van der Leck. De uitvinding van een nieuwe kunst de eerste van drie grote tentoonstellingen in het Gemeentemuseum Den Haag in het feestjaar Mondriaan tot Dutch Design. 100 jaar De Stijl.

Bij de tentoonstelling verschijnt een catalogus en een kinderkunstboek van Joost Swarte.

2017 is het jaar waarin we 100 jaar vormgeving van de toekomst vieren. Directe aanleiding is de oprichting van De Stijl in 1917, met kenmerken die tot op de dag van vandaag in Dutch Design te zien zijn. Om deze mijlpaal te vieren heeft NBTC Holland Marketing, samen met haar partners, 2017 uitgeroepen tot themajaar ‘Mondriaan tot Dutch Design’. Het themajaar markeert de introductie van de verhaallijn Mondriaan tot Dutch Design, die bezoekers door heel Nederland naar interessante plekken voert die te maken hebben met werken uit de periode van De Stijl en hedendaags design. Musea, erfgoedlocaties en evenementen in Nederland stellen werk van topdesigners centraal, zetten deuren van ateliers open en eren kunstenaars als Mondriaan, Rietveld, Van der Leck en Van Doesburg.