Geheimhouding geeft magie aan Nobelprijs

De hele wereld zag hem in oktober de winnaars van de Nobelprijs voor de Geneeskunde bekendmaken. Goeran Hansson is secretaris van het comite dat deze allerhoogste wetenschappelijke onderscheiding toekent. De arts-onderzoeker van het Zweedse Karolinska Instituut bezocht het AMC onlangs voor een lezing over zijn research en gaf er een masterclass. Hij heeft namelijk zelf de nodige sporen verdiend in het onderzoek. Hansson toonde mede aan dat ontsteking aan de basis ligt van aderverkalking, wat het onderzoek naar het ontstaan van hart- en vaatziekten een nieuwe wending gaf. Een interview over zijn research en zijn werk in het Nobelcomite. 

Kunt u iets vertellen over de criteria die het comite hanteert voor het selecteren van de Nobellaureaten? 

`Jaarlijks komen er honderden nominaties via geneeskundeprofessoren van over de hele wereld. Die worden zeer zorgvuldig geevalueerd. We vragen internationale experts om daarbij te helpen. Kort samengevat moet iemand een ontdekking hebben gedaan. Het is geen prijs voor een mooie wetenschappelijke carriere. We belonen een vinding die onze manier van denken heeft veranderd. De Nobelprijs voor Geneeskunde van dit jaar is daar een mooi voorbeeld van. Die ging naar twee wetenschappers, John Gurdon en Shinya Yamanaka, die ontdekten dat volgroeide cellen nog steeds de eigenschap in zich hebben om een stamcel te worden, een cel die nog geen specialisatie heeft. Als je ze op de juiste manier naar die begintoestand stimuleert, kunnen ze iedere cel worden die je maar wil. Dat leidde tot een compleet ander beeld van hoe de werkelijkheid in elkaar zit.' 

Hoeveel leden stemmen daadwerkelijk wie de prijs krijgt? 

`Het comite dat de genomineerden evalueert en een shortlist maakt, telt achttien mensen, inclusief mijzelf. Een grotere club van vijftig hooggeleerden van het Karolinska Instituut gaat vervolgens over tot een stemming. Dat doen ze op de eerste maandag van oktober om negen uur 's ochtends. Om half twaalf worden de winnaar of winnaars bekendgemaakt op een persconferentie. Voor die tijd mag ik de gelukkigen opbellen. Erg aangenaam om te doen, moet ik zeggen. En soms zeer spannend. De laureaten krijgen het telefoontje pas wanneer de beslissing gevallen is. En we willen natuurlijk graag dat ze het van ons horen, niet via de media. Dus heb ik ongeveer anderhalf uur de tijd om ze te bereiken.' 

Is het wel eens gebeurd dat u iemand niet te pakken kreeg? 

`Vorig jaar was het erg ingewikkeld. We hadden namelijk drie winnaars. Een kon ik niet bereiken op zijn mobiele telefoon; hij was aan het verhuizen. De ander maakte een wandeltocht en had zijn telefoon in zijn hotelkamer laten liggen. En de derde, Ralph Steinman, was het weekend voor de bekendmaking overleden, wat verder niemand wist, behalve zijn familie. Dus toen we de beslissing maandagochtend namen, kon ik hem uiteraard ook niet bereiken. Ik stuurde een e-mail die zijn vrouw onderschepte, en via Steinmans werkgever, de Rockefeller Universiteit in New York, liet ze weten dat hij overleden was. Het duurde even voordat het bericht ons bereikte vanwege het tijdsverschil met Europa. Een tragische zaak, de eerste keer dat zoiets gebeurde in de geschiedenis van de Nobelprijs. We hadden een extra vergadering met het Nobelcomite en onze advocaten omdat dit zo'n uitzonderlijk geval was. De prijs wordt normaal gezien niet postuum aan iemand gegeven. Maar omdat de evaluaties en de nominaties plaatsvonden toen hij nog leefde en niemand tijdens de stemming wist dat hij overleden was, is besloten de onderscheiding toch toe te kennen. De uitreiking was erg ontroerend; zijn vrouw was er om de prijs in ontvangst te nemen.' 

Op welk gebied je ook een Nobelprijs toekent, er is altijd wel kritiek op de keuze. Aangezien de leden van het comite vijftig jaar lang niets mogen vertellen over hun motivaties, lijkt het me lastig om dat soort kritiek te pareren. 

`Vooral omdat we niet kunnen uitleggen waarom X de prijs niet kreeg. Stel je voor dat we zouden onthullen dat volgens onze evaluatoren X de ontdekking helemaal niet gedaan heeft, terwijl velen denken van wel. Dan zouden we het jaar erop geen eerlijke evaluaties meer krijgen omdat zoiets veel spanning in het vakgebied veroorzaakt. 
Dat we vijftig jaar lang niets over de keuze mogen zeggen, maakt het gemakkelijker om zorgvuldig en onafhankelijk te beslissen. Die geheimhouding is nodig voor het werk dat we doen, en het geeft ook wel magie aan de prijzen. Al kan het soms best frustrerend zijn dat we ons besluit niet naar buiten toe kunnen onderbouwen. Nu valt het bij de Nobelprijs voor de Geneeskunde wel mee met de controverses. Wetenschap is meer definitief, het draait om feiten en niet om meningen. Bij de Nobelprijs voor de Vrede spelen politieke en morele opvattingen meer een rol. Al was er wel die keer dat het Vaticaan zich uitsprak tegen de prijs voor Bob Edwards, die de IVF-techniek ontwikkelde (in vitro fertilisatie of reageerbuisbevruchting, red.). Ze vonden het immoreel om op die manier stellen te helpen die geen 
kinderen kunnen krijgen.' 

Er zijn wel controverses geweest. Zo stelde het openbaar ministerie in 2008 een onderzoek in nadat Harald zur Hausen de Nobelprijs kreeg voor zijn ontdekking dat humane papillomavirussen (HPV) baarmoederhalskanker kunnen veroorzaken. Farmaceut Astra Zeneca zou invloed hebben gehad op zijn 
nominatie. 

`Die zaak eindigde heel eigenaardig. Toen de openbaar aanklager besloot dat er geen verdere vervolging zou plaatsvinden, schreef hij ook een rapport dat de beschuldiging volledig ongegrond was. Normaal gezien nemen openbaar aanklagers die moeite niet. Wat er gebeurde, was het volgende: Astra Zeneca kocht het bedrijf dat de technologie maakt waarmee je een vaccin kunt produceren dat gebaseerd is op de ontdekking van Zur Hausen. Een van de leden van het Nobelcomite trad vervolgens toe tot het bestuur van Astra Zeneca. De journalist die erover schreef, beweerde dat het Nobelcomitelid - dat pas na de overname in het bestuur van Astra Zeneca plaatsnam - ons ervan had overtuigd om de prijs aan Zur Hausen te geven. Zodat Astra Zeneca meer winst zou maken met het overgenomen bedrijf. Volledig belachelijk. Ik denk niet dat iemand eraan twijfelt dat Zur Hausen een waardig winnaar is. Hij ontdekte niet alleen dat het HPV baarmoederhalskanker veroorzaakt, voor het eerst in de geschiedenis werd ook een vaccin tegen kanker ontwikkeld. Dan is het droevig dat zo'n pseudoverhaal zo groot wordt.' 

Gezien eerdere Nobelprijzen voor cholesterolonderzoekers en de belangrijke ontdekkingen op het gebied van de immunologische aspecten van aderverkalking; hoe groot schat u de kans in dat daarvoor een Nobelprijs wordt toegekend? 

`Daar ga ik niks over zeggen. Over Nobelprijzen kan ik niet speculeren.' 

Ik vroeg het omdat u een expert bent op dit gebied. U liet zien dat aderverkalking (atherosclerose) meer is dan het ophopen van cholesterol in een bloedvat. Ook het afweersysteem doet mee. Kunt u dat uitleggen? 

`Cholesterol wordt vervoerd door lipoproteinedeeltjes in het bloed, waarvan de LDL-deeltjes de meeste problemen veroorzaken. Via deze transporteurs blijft overtollig cholesterol steken in de bloedvaten. Daar reageren verschillende cellen op. Sommige daarvan zijn afweercellen die zich vergissen en het cholesterol aanzien voor een virus of bacterie. Dat activeert een ontstekingsreactie die blijvend wordt aangejaagd door het immuunsysteem. Het weefsel in de vaatwand raakt beschadigd, en er vormt zich een harde plaque die steeds groter wordt. Dat proces neemt jaren in beslag en je merkt daar niets van. Maar dan, als je pech hebt, ontstaat er een piepklein scheurtje aan het oppervlak van het verharde weefsel. En dat zet een hele machinerie in werking: er worden bloedstolsels gevormd. Die kunnen een ader blokkeren en een beroerte of een hartinfarct veroorzaken. Pathologen in het AMC - emeritus hoogleraar Anton Becker en Allard van der Wal - vonden vervolgens in de scheurtjes waar de bloedstolsels zich vormen zware ontstekingsreacties. Dat was een erg belangrijk deel van de puzzel: ontsteking is niet alleen betrokken bij de start van aderverkalking, maar zet ook de blokkade van een bloedvat in gang. 
In het begin geloofde niemand ons toen we de rol van de afweer bij atherosclerose beschreven - dat heb je wel vaker als je tegen heersende ideeen ingaat. Maar tien jaar later meldden cardiologen dat mensen met verhoogde ontstekingsmarkers (cellen of stoffen in het bloed die op een ontsteking wijzen) een grotere kans hebben op een hartinfarct. Toen waren plots wereldwijd heel veel mensen geinteresseerd in ons onderzoek.' 

Hebben jullie nu een volledig beeld van wat er gebeurt bij aderverkalking? 

`Volgens mij hebben we de hoofdrolspelers te pakken: het LDL dat cholesterol vervoert en twee soorten witte bloedcellen. Tegelijkertijd met de ontstekingen in de vaatwand, zie je ook elders in het lichaam ontstekingsreacties. Bijvoorbeeld in vetrijk weefsel van mensen met diabetes en ziekelijk overgewicht. Recent hebben we ontdekt dat ook die verband houden met atherosclerose op manieren die we nooit hadden voorzien. Ze beinvloeden namelijk het cholesterol. En ook andersom: afhankelijk van de hoeveelheid vetten in het bloed wordt het afweersysteem aangevallen.' We weten nu genoeg om op zoek te gaan naar nieuwe behandelingen voor atherosclerose. We kunnen waarschijnlijk de situatie in de bloedvaten verbeteren door de afweerreacties te beinvloeden.' 

Hoe ver zijn jullie met het ontwikkelen van dit soort therapieen? 

`Mijn groep doet dat niet, die is het best in het ontdekken van mechanismen. Voor het ontwikkelen van behandelingen werken we samen met anderen. Patienten zullen hier in de nabije toekomst van profiteren, maar dat zal niet morgen zijn. Er is wel een klinische trial bezig in Boston, waar ze ontstekingssignalen blokkeren bij patienten met hartziekten. Daarvan zullen we binnen afzienbare tijd weten of het de aandoening kan verzachten. Hopelijk levert dat over een paar jaar een therapie op. Mijn collega's van het Karolinska Instituut hebben samen met onderzoekers uit Malmoe en de VS nog een andere, zeer opwindende onderzoekslijn, maar dat is iets wat nog helemaal aan het begin staat: vaccinatie. Je vaccineert tegen de LDL-deeltjes, en zo kun je de ontsteking in de vaatwand verminderen en dus ook de aderverkalking. In experimentele muismodellen werkt het prachtig. Het zal nog een hele poos duren voordat het bij mensen uitgeprobeerd kan worden, want in dit geval kun je geen bijwerkingen accepteren.'

© Nieuwsbank

actueel, actueel nieuws, nieuws, Actueel Nieuws 030, dagelijks nieuws, nieuws actueel,