Dood willen kan, euthanasie plegen mag dat?

ANN - Eind vorig jaar, maakte een van onze verslaggevers een korte documentaire over Anne. Anne maakte met de hulp van haar echtgenoot een einde aan haar leven dat voor haar alleen nog maar uit lijden bestond: Documentaire over Anne. Paul van Tongeren (1950), hoogleraar wijsgerige ethiek in Nijmegen en Leuven en auteur over de meest uiteenlopende ethische en filosofische zaken, problematiseert euthanasie en pleit voor hernieuwde discussie. Niet vanuit het zo typisch Nederlandse poldermodel waar we alleen maar de consensus zoeken, maar juist vanuit de polarisatie die we proberen te vermijden. (Zie Anne haar Biografie)

Tijdgeest
NRC-columnist Maxim Februari wijst in een nummer van zijn krant van begin februari van dit jaar op de zogenaamde ‘nonchalantere’ manier waarop wij in Nederland in deze tijd omgaan met euthanasie.
Is vrijwillige levensbeëindiging iets dat hoort bij onze tijdgeest? Brengen we mensen op de gedachte dat het leven perfect moet zijn, door hen voortdurend volmaakte beelden voor te schotelen van volmaakte mensen? Draagt de grote versnelling die in alle levenssferen is doorgedrongen daar wellicht ook toe bij? Steeds meer mensen vallen buiten de boot omdat zij het tempo en de hoge eisen van het moderne leven niet (meer) aankunnen. Psychische stoornissen als autisme, adhd en dergelijke lijken meer voor te komen dan ooit. Of schijnt het aantal mensen dat eraan lijdt alleen maar toegenomen? Wellicht omdat het eerder, toen we minder volle agenda’s hadden en de maatschappelijke en sociale eisen die gesteld werden minder hoog waren, niet problematisch was. Is alleen al het bestaan van een Levenseindekliniek voldoende om voor meer behoefte aan zelfdoding of hulp bij zelfdoding te zorgen? Het zijn allemaal vragen die je je kunt stellen in relatie tot dit heikele onderwerp dat kennelijk steeds minder heikel wordt. In het buitenland meent men vaak dat euthanasie in Nederland wel erg eenvoudig is.

Filosofisch debat
In ‘Filosofisch Elftal’ in dagblad Trouw van eind februari van dit jaar analyseren twee filosofen het verschijnsel euthanasie in Nederland: Marli Huijer, arts en filosoof, en bijzonder hoogleraar in Rotterdam en Paul van Tongeren. Op de vraag of wij ons in Nederland op een hellend vlak begeven, of zelfs bevinden, door het gemak waarmee euthanasie wordt toegepast, antwoordt Huijer ontkennend. Zij is van mening dat juist in een land waar zo ‘gepolderd’ wordt hellende vlakken eigenlijk niet bestaan en ook niet dreigen te ontstaan. Er vindt voortdurend discussie plaats en veranderingen gaan slechts heel geleidelijk. Nu men de regelgeving voor het toenemende aantal dementerenden en ook voor ernstig zieke psychiatrische patiënten wil aanpassen, laait de discussie weer op.

Van Tongeren zegt daarop iets opmerkelijks dat volgens hem de essentie is van de discussie zoals wij die in Nederland nooit gevoerd hebben. Dood willen is volgens hem per definitie niet mogelijk. Wij worden, aldus Van Tongeren, gedreven door een elementair willen. Iets dat hij omschrijft als ‘het categorische verlangen om te leven’. Dat categorische verlangen kan zich op bepaalde momenten tijdelijk terugtrekken, stelt de filosoof verder, maar dan is het niet meer gestoeld op een fundamenteel willen. Het is een mens dus simpelweg niet gegeven, het ligt niet in zijn aard om dood te willen. Als we pijn hebben, kunnen we willen dat de pijn ophoudt, maar ook dat willen is ingegeven door datzelfde categorische verlangen om te leven. Wanneer dat categorische willen zich tijdelijk terugtrekt willen we filosofisch gezien helemaal niets meer. Willen sterven hoort zo bezien niet tot de grondstructuur van wat een mens in wezen is. Het principe dat Van Tongeren hier gebruikt is ongetwijfeld afgeleid en geïnspireerd door de ‘categorische imperatief’ van de achttiende-eeuwse filosoof Immanuel Kant. Kants ‘categorische imperatief’ kan eenvoudigweg op twee manieren geïnterpreteerd worden die volgens Kant zelf nauw met elkaar verbonden zijn. Het komt erop neer dat je altijd moet handelen op de manier waarvan je zou willen dat iedereen zo handelt. De andere interpretatie is dat je jezelf of de ander nooit slechts als middel maar altijd ook als doel moet beschouwen.

Het is waarschijnlijk niet toevallig dat Van Tongeren zich heeft laten inspireren door Kant. Kant was zelf diep gelovig, hoewel hij altijd heeft ontkend dat het bestaan van god wijsgerig of wetenschappelijk aangetoond kon worden. Paul van Tongeren heeft naast filosofie ook theologie gestudeerd. Waarmee beslist niet gezegd wil worden dat de categorische imperatief van Kant achterhaald zou zijn door de secularisering van de samenleving. Integendeel. Het blijft een waardevolle leidraad voor een goed leven.

Maria Foerier (1965), eveneens filosoof, die promoveerde op de filosofie van Friedrich Nietzsche en Immanuel Kant, verzet zich op haar eigen internetsite tegen de opvattingen van Van Tongeren. Haar argumentatie is echter niet bijzonder sterk en het is daarom misschien niet verwonderlijk dat Trouw haar kritiek niet wilde plaatsen. Zij stelt dat niet alle mensen hetzelfde zijn en zij is het eens met Marli Huijer die benadrukt dat onze samenleving ingrijpend is veranderd en daarom een andere houding vraagt ten aanzien van leven en sterven. Iemand helpen te sterven is misschien niet natuurlijk. Daar staat tegenover dat mensen door de vergevorderde medische wetenschap ook veel langer kunstmatig in leven worden gehouden dan vroeger mogelijk was. Verder verwijt Foerier Van Tongeren dat hij zegt de discussie terug te willen brengen in de filosofische arena, maar dat hij door zijn verwijzing naar ‘het categorische verlangen om te leven’ die discussie al bij voorbaat in de kiem smoort.

Simone’s wens om te sterven
Ik sprak met een vrouw die de afgelopen jaren een aantal suïcidepogingen heeft gedaan. Haar wil om te sterven is jarenlang sterk aanwezig gebleven en ook nu zij medicatie heeft waardoor die wens wat meer op de achtergrond is geraakt, zou zij de dood als een welkome vriend begroeten. Zij wenst anoniem te blijven. We hebben afgesproken haar Simone te noemen.

Waarom wilde je sterven?
Simone: Die wil om te sterven was eigenlijk altijd al aanwezig, zelfs toen ik nog een puber was. Er zijn jaren geweest dat de gedachte meer naar de achtergrond verdween, maar ze is nooit weggeweest. De afgelopen jaren is er zoveel in mijn leven gebeurd dat er eigenlijk niets meer is om voor te leven.

Wat vind je van het categorische verlangen om te leven van Van Tongeren?
Simone: Misschien geldt dat voor een meerderheid van de mensen, dat kan ik niet beoordelen. Het geldt niet voor mij. Het leven is een zware opgave. Iedere dag opnieuw.

Kun je iets vertellen over wat er met je gebeurde na je suïcidepogingen?
Simone: Ik had pillen genomen, omdat ik bang was voor fysieke pijn. Ik wilde ook de mensen in mijn omgeving niet meer pijn doen door voor een heel gewelddadige dood te kiezen. Het was zo al moeilijk genoeg.

Hoe reageerde je omgeving?
Simone: Veel boosheid en onbegrip. Ik schrok van de vijandigheid van sommige mensen om mij heen. Dat had ik niet verwacht. Mensen stelden ook dat je niet alleen voor jezelf leeft, maar ook voor anderen. Daar heb ik wel veel over nagedacht.

Zou je het weer proberen?
Simone: Dat weet ik niet. Ik ben bang dat het misschien weer niet zou lukken en dat ik me opnieuw zou moeten verantwoorden. Ik zou het alleen doen als ik er helemaal zeker van kon zijn dat het zou lukken.

Het gaat nu beter met je, maar je zou toch dood willen?
Simone: Het gaat beter met me, ja. Maar elke dag is hetzelfde. Geen dieptepunten meer, maar ook geen hoogtepunten. Ik leef mijn leven voor andere mensen. Voor mijn ouders, mijn gezin, niet voor mezelf. Misschien is dat wel de essentie van het leven. Dat je niet alleen voor jezelf op de wereld bent.

Plicht-ethiek versus modern individualisme
In het licht van deze bekentenis is het misschien goed nog even naar Paul van Tongeren te kijken. Zijn ethiek zou je duidelijk kunnen zien als een plicht-ethiek, zoals die ook bestaat binnen het christelijke denken. In een interview in Trouw, naar aanleiding van het filosofisch elftal-debat met Huijer vertelt hij over zijn ervaringen met zijn demente moeder. Hij zorgde op het laatst van haar leven voor haar zoals zij voor hem had gezorgd toen hij nog een kind was en dat gaf hem veel voldoening. Die periode uit het leven van zijn moeder had hij niet willen missen.
Zo lijkt ook Van Tongeren te zeggen dat we niet alleen voor onszelf leven. Dat staat in zekere zin haaks op het heersende individualisme en zelfs hedonisme van onze huidige samenleving. Maar hoever moet je, of in meer filosofische termen ‘behoor je’ daarin (te) gaan? Met alle levensverlengende methoden die we nu kennen lijken we af te stevenen of eeuwig leven op termijn. Is dat iets waarnaar me moeten streven? Net als aan het begin van dit artikel kunnen we slechts besluiten met vragen die voorlopig onbeantwoord blijven. Van belang is wel dat de discussie open blijft en dat we ons niet afsluiten voor de uiteenlopende standpunten.

Jolanda van Steijn